जुम्ला – नेपालको पर्व–संस्कृतिमा मौसमको चक्रले गहिरो प्रभाव पारेको छ। देशका विभिन्न भूभागमा यिनै मौसमी परिवर्तनहरूलाई आ–आफ्नै ढंगले मनाउने परम्परा रहिआएको छ। तीमध्ये साउने संक्रान्ति विशेष पर्व हो, जुन वर्षाको चरम अवस्थामा, साउन महिनाको सुरुवातसँगै मनाइन्छ। यो पर्व केवल मौसमी संकेत मात्र होइन, कृषि, धर्म, संस्कृति र सामुदायिक सम्बन्ध सँग पनि जोडिएको छ। जुम्लाको सन्दर्भमा यस पर्वले झन् फरक अर्थ र गहिरो मौलिकता बोकेको पाइन्छ।
जुम्ला, जहाँ हिमाली हावा, पहाडी भूगोल र बर्खे वर्षाले मानिसको जीवनशैली निर्धारण गर्छ। यही परिवेशमा हुर्किएको साउने संक्रान्तिको परम्परा आज पनि गाउँघरमा जीवन्त देखिन्छ। असार महिनाको कठोर श्रम, रोपाइँको चटारो, र खेत–बारीको हरियालीले मानिसमा सन्तोषको अनुभूति गराउँछ। यही सन्तोषको प्रतीक हो—साउने संक्रान्ति।
यस दिन बिहानै उठेर नदी, धारा वा पोखरीमा स्नान गर्ने चलन छ। यसले शरीरलाई ताजगी त दिन्छ नै, त्यससँगै धार्मिक शुद्धताको पनि अनुभूति दिलाउँछ। जुम्लाको कतिपय स्थानमा यो दिन पितृ पूजा, कुलदेवताको आराधना गर्ने विशेष परम्परा छ।
यस दिनको अर्को विशेषता हो—परिकारहरू। जुम्लाली भान्सामा विशेष गरी तरुल, आलु, गुन्द्रुक, भटमास, च्युरो, घिउ र सुकुटी यस दिनको मुख्य परिकार बन्ने गर्छन्। परिकारको यो समायोजन केवल स्वादका लागि होइन, शरीरलाई मौसमी सन्तुलन दिनको लागि पनि हो। विशेषगरी चिसो मौसम सुरु हुने संकेतका रूपमा मानिने साउनको शुरुवातमा शरीरलाई ताप दिने खाद्य पदार्थको महत्त्व बढ्छ।
साउने संक्रान्ति जुम्लाको नारी समुदायमा पनि गहिरो रूपमा बसिरहेको पर्व हो। हरियो चुरा, पहेँलो रङको पहिरन, मेहेन्दी र शिवको व्रत यस पर्वका अनिवार्य पक्षहरू हुन्। विशेषतः साउनको सोमबार व्रतको पहिलो दिनका रूपमा पनि यो दिनलाई मानिन्छ।
जुम्लाको समाजमा साउने संक्रान्ति केवल घरभित्रको चाड मात्र होइन। यो समुदायबीचको सहकार्य, मेलमिलाप र परम्पराको निरन्तरता को चाड हो। साना–ठूला, जेठा–पैँचाला, सबै मिलेर परिकार बाँडचुँड गर्नु, आफन्तहरूबीचको भेटघाट हुनु, गाउँघरमा रमाइलो हुनु—यिनै कार्यले यो पर्वलाई अझ अर्थपूर्ण बनाउँछ।
तर, आज आधुनिकताको प्रवाहसँगै यस्ता मौलिक पर्वहरू ओझेल पर्दै गएका छन्। नयाँ पुस्ता साउने संक्रान्तिको गहिरो सारभन्दा बाहिरी रूपमै सीमित हुँदै गएको देखिन्छ। यसैले आवश्यकता छ—शिक्षा र व्यवहार दुबैमार्फत यस्ता परम्पराको संरक्षण गर्ने।
साउने संक्रान्ति, विशेषगरी जुम्लामा, केवल एक पर्व होइन। यो एक पहिचान हो—जहाँ प्रकृति, परम्परा र पहिचान एकै थलोमा समेटिएका छन्।
जुम्लाली जनजीवनको यो मौलिक पर्वले हामीलाई आफ्नो जरा सम्झाउने, समाजसँग जोडिने र संस्कृतिको संरक्षण गर्ने अवसर दिन्छ। यही भावना बोकेर साउने संक्रान्तिको सारलाई हरेक पुस्तामा सर्नु आजको आवश्यकता हो।
डिल्ली कामी । २ श्रावण २०८२, बिहीबार ०६:५१